نشریه قرآن شناخت
سال چهاردهم شماره 2 (پیاپی 27، پاییز و زمستان 1400)

آشنایی با قواعد معناشناسی که یکی از شاخه‌های علم زبان‌شناسی به‌شمار می‌آید، به انسان کمک می‌کند تا با تامل در سیاق و دقت در مجاورت کلمات، از افق نگاه گوینده یا نگارنده، به متن بنگرد و به زنجیره‌ای پیوسته از معنا دست یابد. واژه «رحمت» که موضوع این مقاله است، از صفات افعالی الهی است و انسان می‌تواند با فراهم آوردن زمینه‌های لازم، به آن دست یابد. هدف، پاسخ‌گویی به این پرسش است: «با توجه به روابط همنشینی، معنای رحمت در قرآن چیست؟». روش گردآوری مطالب از گونه «کتابخانه‌ای» و روش پژوهش توصیفی تحلیلی با هدف کشف معنای رحمت از طریق همنشین‌های آن در کاربردهای قرآنی سامان یافته است. دستاورد پژوهش شامل برخی واژه‌های فعال مثبت در کسب رحمت (اطاعت و درخواست رحمت)، واژه‌های فعال منفی (نا‌‌سپاسی و گناه)، واژه‌های منفعل از وجود رحمت (زنده شدن زمین و نرمخویی)، واژه‌های ملازم رحمت (خدا و ایمان و عمل صالح) است. بر پایه یافته‌های پژوهش، معنای نسبی «رحمت» در قرآن، «حمایت و پشتیبانی» است با دو زیرشاخه: «حمایت عام» که همه‌ موجودات را دربر می‌گیرد و «حمایت خاص» که از سوی خدای متعالی، فقط به مومنان باتقوا هدیه داده می‌شود.

قرآن کریم خود را کتاب هدایت به مسیر عبودیت معرفی می‌نماید و از روش‌های گوناگونی برای نیل آدمی به مقام بندگی استفاده می‌کند. ازجمله این روش‌ها استفاده از یکی از مبادی افعال است. این منبع وحیانی با معرفت‌دهی خاص از مبادی فعل در ایجاد انگیزش برای عمل به وظایف بندگی و رسیدن به درجات عالی عبودیت بهره می‌گیرد. هدف از این تحقیق بررسی چگونگی معرفت‌دهی قرآن کریم و بهره‌مندی از مبادی فعل در جهت ایجاد انگیزش برای تعالی بندگی است. روش تحقیق «توصیفی تحلیلی» است. نتیجه تحقیق آن است که معرفت‌دهی قرآن کریم کاملا هدفمند بوده و در آن مبادی فعل، همچون تصور، تصدیق به فایده و شوق مدنظر قرار گرفته و در جهت ایجاد انگیزه در انسان برای حرکت در مسیر عبودیت است. همچنین قرآن کریم تاثیر ویژه‌ای در جهت تقویت گرایش‌ها و امیال باطنی که موافق با عبودیت هستند، دارد. معرفت‌دهی قرآن کریم تاثیری مهم در تضعیف امیال و گرایش‌های باطنی مخالف با بندگی نیز دارد.

یکی از عوامل موثر در تفسیر قرآن و فهم مراد خدای متعال از ظهور آیات، قراین عقلی است، قراین عقلی دوگونه است: 1. معرفت‌ها و معلومات بدیهی صارف از ظهور آیات که از قراین عقلی متصل شمرده می‌شود. 2. برهان‌های عقلی یا معلومات عقلی نظری که از قراین منفصل آیات است. در تاثیر معلومات بدیهی در ظهور آیات و لزوم توجه به آن در تفسیر آیات اختلافی نیست، ولی در لزوم توجه به برهان‌های عقلی یا معلومات عقلی نظری در فهم مراد خدای متعال از ظهور آیات اختلاف است. گروهی آن را مسلم و مفروغ‌عنه دانسته‌‌‌اند و برخی در مخالفت با آن بر بی‌‌نیازی فهم ظواهر قرآن از علوم عقلی به وجوهی استدلال کرده‌اند. در این مقاله نخست با روش تحلیلی، لزوم توجه به معلومات عقلی نظری در فهم مراد خدای متعال از آیات با بیان سه مقدمه تبیین شده و سپس با روش «تحلیلی ‌انتقادی»، ادله مخالفان آن بررسی و به شبهات آنان پاسخ داده می‌شود.

کمال نهایی انسان را باید به صورت تک‌بعدی نگریست یا با توجه به ابعاد گوناگون نفس انسان، باید جنبه‌های گوناگونی برایش ترسیم نمود؟ مقاله حاضر با هدف پاسخ‌گویی به این پرسش و به روش «توصیفی‌ تحلیلی»، در قالب تفسیر موضوعی، به نتایج ذیل دست یافته است: کمال آدمی براساس ابعاد گوناگون نفس او دارای جنبه‌های متفاوتی است. انسان به لحاظ شناختی می‌تواند به نقطه‌ای برسد که تعلق خود به پروردگار و رحمت خاص او را به نحو حضوری درک ‌کند. برخورداری از نیرویی فوق مادی و خداگونه، کمال نهایی انسان در بعد قدرت را محقق می‌سازد. محبت انسان به خیر و کمال مطلق (یعنی: خداوند متعال) و نفرت از شر و مظاهر آن، بالاترین مرتبه‌ از کمال در بعد محبت است. احساس رضایت و شادمانی در نتیجه قرب به خداوند نیز مطلوب نهایی و غایتی است که انسان‌های کامل به آن دست می‌یابند.

آیت‌الله سبحانی معتقد است که آیات «لاغوینهم اجمعین* إلاعبادک منهم المخلصین» (حجر: 39-40) و مانند آن، بر عصمت مخلصان دلالت دارد؛ زیرا پیراستگی فردی از اغوای شیطان، ملازم با پیراستگی از معصیت و تمرد است؛ و ازآنجاکه انبیا از مخلصان‌اند، درنتیجه انبیا از گناهان معصوم‌اند. برخی نویسندگان بر استدلال آیت‌الله سبحانی اشکالاتی مطرح کرده‌اند. مسئله این است که دیدگاه آیت‌الله سبحانی در زمینه اثبات عصمت به‌وسیله این دلیل چگونه است؟ و آیا اشکالات مطرح‌شده بر آن وارد است یا خیر؟ نگارنده در این مقاله با بررسی واژه‌های به‌کاررفته در آیات مربوطه و نیز اشکالات مطرح‌شده بر این دلیل، در‌صدد است که با استفاده از روش تحلیلی‌ توصیفی، به تبیین و تحلیل این دلیل و بررسی اشکالات آن بپردازد.

یکی از مهم‌ترین ملاک‌های اعتبارسنجی یک دیدگاه، بازخوانی مدعیات آن انگاره از حیث معیارپذیری منطقی است. مدعای حیرت‌آفرینی زبان قرآن که توسط برخی از نوگرایان طرح شده، مدعی ا‌ست، دستیابی ‌به ‌معنای روشن و نهایی آموزه‌ها و گزاره‌های قرآن بتمامه میسور آدمیان نیست؛ یعنی از یک سو بر مدعای معماگونگی و ابهام‌آلود ذاتی همه عبارات قرآن تاکید می‌شود و از دیگر سو زبان قرآن واجد معانی نامتعین خاتمه‌ناپذیر قلمداد می‌گردد. این نوشتار می‌کوشد با کاربست ملاحظات دقیق عقلی و نقلی، اصل داعیه حیرت‌آفرینی زبان قرآن را به‌گونه انتقادی تحلیل کند. نخست داعیه حیرت‌آفرینی زبان قرآن از حیث صحت و درستی منطقی ارزیابی می‌شود. سپس مجموع گزاره‌های ادعایی در باب حیرت‌آفرینی زبان قرآن از حیث انسجام منطقی به‌طور جدی کاوش می‌گردد. روش پژوهش مقاله «اسنادی و تحلیلی» بوده و یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مدعای حیرت‌آفرینی زبان قرآن از چند حیث معیارناپذیر و مخدوش است: از نظر صحت و درستی منطقی دچار مغالطه‌های توجیه‌ناپذیر متعددی است؛ و از لحاظ انسجام و سازواری منطقی نیز مدعیات و گزاره‌های ادعایی ناهمگن‌ و خودستیز به‌نظر می‌رسد. بنابراین قرآن از زبانی فیصله‌بخش سود می‌برد؛ یعنی عامه انسان‌ها به معنای روشن و نهایی متن دست می‌یابند.